ابن حذاء
اِبْنِ حَذّاء، ابوعبداله محمد بن يحيی تميمی قُرطبی (347-416 ق/ 958-1025 م)، فقيه، محدث، اديب مالكی. وی در علم تعبيررؤيا نيز بصير بود (قاضی عياض، 4/ 733؛ ذهبی، سير، 17/ 444). در تاريخ ولادتش اختلاف است: بيشتر كسانی كه از او ياد كرده‌اند، از جمله پسرس ابوعمر، تولد او را در محرم 347 ق نوشته‌اند (قاضی عياض، 4/ 734؛ ابن بشكوال، 2/ 480)، اما بغدادی (2/ 63)، سال 348 ق، پالنسيا (ص 422) 346 ق و كحاله (12/ 99) 336 ق را سال تولد او دانسته‌اند. قاضی عياض (4/ 733) از قول ابن عفيف می‌گويد: اين خاندان معتقدند كه لقبشان «حذّاء» (= حُداخوان) بوده، زيرا جدشان در كاروان پيامبر اكرم (ص) به اين شغل مفتخر بود، لكن چون نخستين نيای آنان در محلۀ كفشدوزان، سُكنی گزيده بود و نيز به سبب مشابهت دو حرف «د» و «ذ» به اشتباه «حذّاء» خوانده شدند (قس: ابن فرحون، 2/ 237). وی از اعقاب داوود يكی از بزرگان بنی اميه و فرمانروای وقت مَرْج راهِط بود كه از شام به اندلس رفت و بعدها فرزندانش در آن ديار حكومت يافتند و به جاه و مقام رسيدند (قاضی عياض، ابن فرحون، همانجاها). او در حيات خود بسياری از بزرگان و علمای فقه مالكی (بنابر قول قاضی عياض، 4/ 733-734، حدود 60 تن) را ملاقات نموده و از محضر دانشمندان عصر خويش بهره برده (ابن‌بشكوال، 2/ 479؛ ابن‌فرحون، همانجا)، به شهرهای مختلف سفر كرده و هر بار بر اندوختۀ علمی خويش افزوده است. 14 ساله بود كه در قُرطبه نزد ابوبكر بن زَرْب شروع به فراگرفتن فقه نمود (قاضی عياض، 4/ 733؛ قس: پالنسيا، 422) و نزد او ارج بسيار يافت آنچنانكه ابن زرب او را به فرزندی برگزيد (ابن بشكوال، همانجا؛ قس: پالنسيا، همانجا). علماء و دانشمندان ديگری نيز نسبت به او سمت استادی داشته‌اند از جمله: زكريا بن برطال، ابن سليم، محمد بن ابی دليم، ابوجعفر بن عون‌الله، ابوبكر زبيدی، ابوعيسی ليثی، ابن‌قوطيه (قاضی عياض، 4/ 733-734؛ ابن‌بشكوال، همانجا؛ ياقوت، 19/ 108؛ ذهبی، سير، 17/ 444). چندی بعد، از قرطبه به قيروان رفت و در آنجا از ابن ابی زيد قيروانی دانش آموخت و از او اجازۀ روايت يافت (قاضی عياض، 4/ 734؛ ابن بشكوال، همانجا؛ ضبّی، 146). در 372 ق حج گزارد و در حجاز تنی چند از علما از جمله ابواسحاق ابراهيم بن احمد دينوری را ملاقات نمود و از او حديث شنيد (قاضی عياض، ابن بشكوال، همانجاها). سپس به مصر سفر كرد و از محضر برخی از فقهای آن سامان مانند ابوالقاسم عبدالرحمن بن عبدالله جوهری بهره جست (ابن بشكوال، ابن فرحون، همانجاها). سپس چون در فقه و حديث بصيرت يافت به اندلس بازگشت و نزد ابومحمد اصيلی تقرب يافت و از محضرش كسب فيض نمود و به تكميل معلومات خود همت گماشت (قاضی عياض، ابن بشكوال، ابن فرحون، همانجاها). بسياری، از جمله فرزندش ابوعمر، دانش او را در علوم گوناگون از جمله تعبير رؤيا ستوده و گفته‌اند در فقه و حديث و درايه زبر دست بود چانكه از علمای متقدم و معاصر خويش چيزی كم نداشت (نک : قاضی عياض، همانجا؛ ابن‌بشكوال، 2/ 479-480؛ ذهبی، سير، 17/ 444-445).
ابن‌حذاء بارها شغل قضا يافت، نخست در بجايه (قاضی عياض، همانجا؛ ابن بشكوال، 2/ 480؛ صفدی، 5/ 196)، سپس در اشبيليه به كار قضا پرداخت و گويا مدت اقامتش در اين شهر از جاهای ديگر بيشتر بود و اعتباری كه در اين زمان ميان اعيان كسب كرد، بسيار بود زيرا به قول ابن بشكوال (همانجا) در همان احوال با مركز قرطبه نيز رابطۀ استوار داشت و از مشاوران دولت قرطبه به شمار می‌رفت. وی سپس بر اثر قيام بربرها (ح 400 ق/ 1010 م) به ناچار به شمال اندلس رفت و در تُطِيله و سپس در شهر سالم به قضا مشغول شد (ابن بشكوال، 2/ 480). عاقبت در سرقسطه اقامت گزيد و همانجا در ماه رمضان 416 ق درگذشت (قاضی عياض، 4/ 734؛ ذهبی، همانجا؛ قس: ياقوت، 19/ 108؛ سال 410 ق) و او را در جوار قبر حَنَش بن عبدالله صَنْعانی (د 100 ق/ 718 م) به خاك سپردند و بنابر وصيتش اوراق كتاب الانباء علی اسماء الله او را در كفنش گذاردند (ابن‌بشكوال، همانجا؛ صفدی، 5/ 196).
آثـار
1. الاستنباط لمعانی السنن و الاحكام من احاديث الموطأ، در 80 جزء (ابن فرحون، 2/ 237؛ قس: ياقوت، 19/ 109).
2. الانباء علی اسماءالله تعالی (ياقوت، همانجا؛ ابن فرحون، 2/ 238).
3. البشری فی تأويل الرؤيا، در 10 جزء (صفدی، همانجا) كه به نامهای البشری فی تعبير الرؤيا، عبارة الرؤيا، البشری و الرؤيا آمده است (قس: قاضی عياض، ياقوت، همانجاها؛ ذهبی، العبر، 2/ 231؛ همو، سير، همانجا؛ ابن شاكر، 10/ 61).
4. التعريف بمن ذكر فی مُوَطّأ مالك بن انس من الرجال و النساء، كه نسخه‌ای از اين كتاب در كتابخانۀ قرويين فاس موجود است (نک : GAS, I/ 463, 483).
5. الخطب و سير الخطباء (ابن بشكوال، همانجا).
مآخذ
ابن بشكوال، خلف بن عبدالملک، الصلة، به كوشش عزت عطار الحسينی، قاهره، 1374 ق/ 1955 م؛ ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن شاكر كتبی، محمد، عيون التواريخ، نسخۀ عكسی كتابخانۀ احمد ثالث؛ ابن فرحون، الديباج المذهب، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، 1974 م؛ بغدادی، اسماعيل پاشا، هدية العارفين، استانبول، 1955 م؛ پالنسيا، آنخل گونزالس، تاريخ الفكر الاندلسی، ترجمۀ حسين مؤنس، قاهره، 1900 م؛ ذهبی، شمس‌الدين محمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و محمد نعيم العرقسوسی، بيروت، 1405 ق/ 1985 م؛ همو، العبر، به كوشش ابوهاجر محمد سعيد بن بسيونی زغلول، بيروت، 1405 ق/ 1985 م؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش س. ددرينگ، بيروت، 1389 ق/ 1970 م؛ ضبی، احمد بن یحیی، بغية الملتمس فی تاريخ رجال اهل الاندلس، قاهره، 1967 م؛ قاضی عياض، ترتيب المدارك و تقريب المسالك، به كوشش احمد بكير محمود، بيروت، دار مكتبه الحياة؛ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1957 م؛ ياقوت، ادبا؛ نيز: